The mysterious workings of the adolescent brain

Πριν από 15 χρόνια, η επικρατούσα άποψη ήταν πως

η ανάπτυξη του εγκεφάλου ολοκληρώνεται. ως επί το πλείστον,

κατά τα πρώτα έτη της ζωής.

Τότε, πριν από 15 χρόνια δηλαδή, δεν ήμασταν σε θέση

να δούμε μέσα στον ζωντανό ανθρώπινο εγκέφαλο

και να καταγράψουμε την ανάπτυξή του στην διάρκεια της ζωής του.

Τα τελευταία δέκα χρόνια περίπου, και κυρίως λόγω

καινοτομιών στην τεχνολογία εγκεφαλικής απεικόνισης,

όπως η απεικόνιση μαγνητικού συντονισμού, ή μαγνητική τομογραφία,

οι επιστήμονες της νευρολογίας άρχισαν να βλέπουν μέσα στον ζωντανό ανθρώπινο

εγκέφαλο όλων των ηλικιών, και να καταγράφουν τις αλλαγές

στη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου,

έτσι χρησιμοποιούμε διαρθρωτικές τομογραφίες αν θέλουμε να τραβήξουμε μια γρήγορη φωτογραφία,

μια φωτογραφία με εξαιρετικά υψηλή ανάλυση του εσωτερικού

του ζωντανού ανθρώπινου εγκεφάλου, και μπορούμε να θέσουμε ερωτήματα όπως,

πόση φαιά ουσία περιέχει ο εγκέφαλος,

και πώς αυτή αλλάζει με την γήρανση.

Επίσης χρησιμοποιούμε διαρθρωτικές τομογραφίες,

για να τραβήξουμε ένα βίντεο, μια ταινία σχετικά με την δραστηριότητα του εγκεφάλου

όταν οι συμμετέχοντες παίρνουν μέρος σε κάποια δραστηριότητα

όπως είναι το να σκέφτονται ή να αισθάνονται ή ν' αντιλαμβάνονται κάτι.

Πολλά εργαστήρια σ' όλο τον κόσμο ασχολούνται με τέτοιου

είδους έρευνα και έχουμε τώρα μια πραγματικά πλούσια

και λεπτομερή εικόνα σχετικά με την ανάπτυξη του ζωντανού ανθρώπινου εγκεφάλου

και αυτή η εικόνα έχει αλλάξει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο

σκεφτόμαστε σχετικά με την ανάπτυξη του ανθρώπινου εγκεφάλου

αποκαλύπτοντας ότι δεν τελειώνουν όλα στις αρχές της παιδικής ηλικίας,

αντιθέτως, ο εγκέφαλος συνεχίζει ν' αναπτύσσεται

στην διάρκεια της εφηβείας όπως και στις δεκαετίες των 20 ετών και των 30.

Συνεπώς, η εφηβεία ορίζεται ως η περίοδος της ζωής που ξεκινά

με τις βιολογικές, ορμονικές, σωματικές αλλαγές της ήβης

και τελειώνει στην ηλικία όπου το άτομο αποκτά

ένα σταθερό, ανεξάρτητο ρόλο στην κοινωνία.

(Γέλια)

Αυτό μπορεί να συνεχιστεί για πολύ καιρό. (Γέλια)

Μία από τις περιοχές του εγκεφάλου με την μεγαλύτερη αλλαγή

στην εφηβεία ονομάζεται προμετωπιαίος φλοιός.

Αυτό είναι ένα μοντέλο του ανθρώπινου εγκεφάλου

και εδώ είναι ο προμετωπιαίος φλοιός, ακριβώς μπροστά.

Ο προμετωπιαίος φλοιός είναι μια ενδιαφέρουσα περιοχή.

Αναλογικά είναι πολύ μεγαλύτερος στους ανθρώπους παρά

στα άλλα είδη, και εμπλέκεται σε μια μεγάλη γκάμα

γνωστικών λειτουργιών υψηλού επιπέδου, όπως η λήψη αποφάσεων,

ο σχεδιασμός, να σχεδιάσεις τι θα κάνεις αύριο

ή την επόμενη εβδομάδα ή τον επόμενο χρόνο, εμποδίζοντας

απρεπείς συμπεριφορές, άρα εμποδίζοντας τον εαυτό σου να πει

κάτι πραγματικά αγενές ή να κάνει κάτι πραγματικά ανόητο.

Επίσης εμπλέκεται στην κοινωνική αλληλεπίδραση,

στην κατανόηση των άλλων και την αυτογνωσία.

Έτσι οι έρευνες πάνω σε μαγνητικές σχετικά με την ανάπτυξη αυτής της περιοχής

έχουν δείξει ότι πραγματικά υφίσταται ραγδαία ανάπτυξη

στην διάρκεια της εφηβείας.

Αν δείτε τον όγκο της φαιάς ουσίας, για παράδειγμα,

ο όγκος της φαιάς ουσίας στην περίοδο από τεσσάρων μέχρι 22 ετών

αυξάνεται στην παιδική ηλικία, όπως μπορείτε να δείτε σε

αυτό το γράφημα. Κορυφώνεται στις αρχές της εφηβείας.

Τα βέλη δείχνουν την ακμή του όγκου της φαιάς ουσίας

στον προμετωπιαίο φλοιό. Βλέπετε ότι αυτή η κορύφωση πραγματοποιείται

στα αγόρια δύο χρόνια αργότερα απ' ότι στα κορίτσια,

πιθανόν επειδή τα αγόρια μπαίνουν στην εφηβεία

δύο χρόνια αργότερα από τα κορίτσια κατά μέσο όρο,

κι έπειτα στην εφηβεία υπάρχει αξιοσημείωτη μείωση

του όγκου της φαιάς ουσίας στον προμετωπιαίο φλοιό.

Μπορεί αυτό ν' ακούγεται άσχημο αλλά ουσιαστικά

είναι μια πραγματικά πολύ σημαντική εξελικτική διεργασία, επειδή

η φαιά ουσία περιέχει κύτταρα και συνδέσεις

ανάμεσα στα κύτταρα, τις συνάψεις, και αυτή η μείωση

του όγκου της φαιάς ουσίας στον προμετωπιαίο φλοιό

θεωρείται ότι ανταποκρίνεται στο συναπτικό κλάδεμα,

την εξάλειψη των ανεπιθύμητων συνάψεων.

Αυτή είναι μια πραγματικά σημαντική διαδικασία. Εν μέρει εξαρτάται

από το περιβάλλον όπου βρίσκεται ο άνθρωπος ή το ζώο,

και οι συνάψεις που χρησιμοποιούνται ενδυναμώνονται,

και οι συνάψεις που δεν χρησιμοποιούνται

σε αυτό το συγκεκριμένο περιβάλλον κλαδεύονται.

Μπορείτε να το φανταστείτε όπως κλαδεύουμε μια τριανταφυλλιά.

Κλαδεύετε τα πιο αδύναμα κλαδιά έτσι ώστε

τα εναπομείναντα, τα σημαντικά κλαδιά, να μπορούν να δυναμώσουν,

κι αυτή η διαδικασία, που εναρμονίζει τον εγκεφαλικό ιστό αποτελεσματικά

σύμφωνα με τις απαιτήσεις του περιβάλλοντος,

πραγματοποιείται στον προμετωπιαίο φλοιό και σε άλλες περιοχές του εγκεφάλου

στην διάρκεια της ανθρώπινης εφηβείας.

Έτσι, μια δεύτερη σειρά ερευνών που χρησιμοποιούμε για ν' ανιχνεύσουμε τις αλλαγές

στον εφηβικό εγκέφαλο είναι να χρησιμοποιήσουμε λειτουργικές μαγνητικές

για να δούμε τις αλλαγές στην δραστηριότητα του εγκεφάλου με το πέρασμα της ηλικίας.

Θα σας δώσω ένα παράδειγμα από το εργαστήριό μου.

Στο εργαστήριό μου, ενδιαφερόμαστε για τον κοινωνικό εγκέφαλο, δηλαδή για

το δίκτυο των εγκεφαλικών περιοχών που χρησιμοποιούμε για να κατανοήσουμε

άλλους ανθρώπους και ν' αλληλεπιδράσουμε με άλλους.

Θα ήθελα να σας δείξω μια φωτογραφία από ένα ποδοσφαιρικό αγώνα

για να εξηγήσω δύο πλευρές της λειτουργίας του κοινωνικού εγκεφάλου.

Αυτός είναι ένας ποδοσφαιρικός αγώνας. (Γέλια)

Μόλις έχασε το γκολ ο Μάικλ Όουεν, και είναι ξαπλωμένος

στο έδαφος, και η πρώτη άποψη του κοινωνικού εγκεφάλου

που αυτή η φωτογραφία απεικονίζει όμορφα, είναι πόσο αυτόματες

και ενστικτώδεις είναι οι κοινωνικές συναισθηματικές ανταποκρίσεις

έτσι σε κλάσμα δευτερολέπτου από τη στιγμή που ο Μάικλ Όουεν έχασε το γκολ,

όλοι κάνουν το ίδιο πράγμα με τα χέρια τους

καθώς και με το πρόσωπό τους, ακόμα κι ο Μάικλ Όουεν

καθώς γλιστράει πάνω στο γρασίδι, κάνει το ίδιο πράγμα

με τα χέρια του και πιθανόν έχει παρόμοια

έκφραση στο πρόσωπό του, και οι μόνοι που δεν τα κάνουν αυτά

είναι εκείνοι οι τύποι με τα κίτρινα στο πίσω μέρος - (Γέλια) -

και νομίζω ότι είναι στη λάθος πλευρά του σταδίου,

και έχουν μια άλλη κοινωνική συναισθηματική ανταπόκριση

που όλοι μας αμέσως αναγνωρίζουμε, και αυτή είναι η δεύτερη πλευρά

του κοινωνικού εγκεφάλου και αυτή η εικόνα απεικονίζει όμορφα

πόσο καλοί είμαστε στην ερμηνεία της συμπεριφοράς των άλλων,

των αντιδράσεών τους, των χειρονομιών τους, των εκφράσεων του προσώπου τους

όσο αφορά τα υποβόσκοντα συναισθήματά τους και την πνευματική κατάστασή τους.

Δεν χρειάζεται να ρωτήσετε κανέναν από αυτούς τους ανθρώπους.

Αντιλαμβάνεστε πολύ καλά πώς νιώθουν

και σκέφτονται αυτήν ακριβώς την στιγμή.

Αυτό μας ενδιαφέρει να διερευνήσουμε στο εργαστήριό μου.

Οπότε φέρνουμε στο εργαστήριο εφήβους και ενηλίκους

για να κάνουν αξονική εγκεφάλου, τους δίνουμε κάποια εργασία

που σχετίζεται με το να σκεφτούν άλλους ανθρώπους, το μυαλό τους

την πνευματική τους κατάσταση, τα συναισθήματά τους, κι ένα από τα ευρήματα

που έχουμε συναντήσει αρκετές φορές μέχρι τώρα, όπως κι άλλα εργαστήρια

σε όλο τον κόσμο, είναι μέρος του προμετωπιαίου φλοιού που λέγεται

μεσαίος προμετωπιαίος φλοιός, που φαίνεται με μπλε στην διαφάνεια,

και βρίσκεται ακριβώς στη μέση του προμετωπιαίου φλοιού

στην μεσαία γραμμή του κεφαλιού σας.

Αυτή η περιοχή είναι πιο ενεργή στους εφήβους όταν παίρνουν

κοινωνικές αποφάσεις και σκέφτονται άλλους ανθρώπους,

παρά στους ενήλικες, και αυτή είναι ουσιαστικά μια μετα-ανάλυση

εννέα διαφορετικών μελετών στον τομέα από εργαστήρια

σε όλο τον κόσμο, και όλες δείχνουν το ίδιο πράγμα, ότι η δραστηριότητα

σε αυτόν τον μεσαίο προμετωπιαίο φλοιό μειώνεται

στην διάρκεια της εφηβείας.

Πιστεύουμε ότι ίσως αυτό να οφείλεται στο ότι οι έφηβοι και οι ενήλικες

χρησιμοποιούν διαφορετική πνευματική προσέγγιση, διαφορετική

γνωστική στρατηγική, για να πάρουν κοινωνικές αποφάσεις,

κι ένας τρόπος για να το δούμε αυτό είναι να κάνουμε μελέτες συμπεριφοράς

οπότε φέρνουμε ανθρώπους στο εργαστήριο και τους δίνουμε

κάποια εργασία συμπεριφοράς, και θα σας δώσω άλλο

ένα παράδειγμα του είδους των εργασιών που χρησιμοποιούμε.

Φανταστείτε ότι συμμετέχετε σε ένα από τα πειράματά μας.

Έρχεστε στο εργαστήριο,

και βλέπετε αυτή την μηχανογραφημένη εργασία.

Σε αυτήν την εργασία, βλέπετε ένα σετ ραφιών.

Υπάρχουν αντικείμενα σε αυτά τα ράφια, σε κάποια απ'αυτά,

και θα παρατηρήσετε ότι υπάρχει ένας άνδρας που στέκεται

πίσω από τα ράφια και υπάρχουν κάποια αντικείμενα που δεν μπορεί να δει.

Κρύβονται, από το οπτικό πεδίο του, απο ένα

γκρίζο κομμάτι ξύλου.

Αυτά είναι τα ίδια ράφια από το δικό του οπτικό πεδίο.

Παρατηρήστε ότι υπάρχουν μόνο κάποια αντικείμενα που μπορεί να δει,

ενώ εσείς μπορείτε να δείτε πολλά περισσότερα αντικείμενα.

Τώρα η δουλειά σας είναι να μετακινήσετε αντικείμενα.

Ο υπεύθυνος, που στέκεται πίσω από τα ράφια,

θα σας κατευθύνει να μετακινήσετε τ' αντικείμενα,

αλλά θυμηθείτε, δεν θα σας ζητήσει να μετακινήσετε αντικείμενα

που δεν μπορεί να δει. Αυτό δημιουργεί μια ενδιαφέρουσα

κατάσταση όπου υπάρχει ένα είδος σύγκρουσης

ανάμεσα στην δική σας οπτική και στην οπτική του υπεύθυνου.

Φανταστείτε, λοιπόν, ότι σας ζητά να μετακινήσετε το πάνω φορτηγό αριστερά.

Υπάρχουν τρία φορτηγά. Ενστικτωδώς θα πάτε στο λευκό

επειδή αυτό είναι το πάνω φορτηγό

από την δική σας οπτική, αλλά τότε πρέπει να θυμηθείτε

«Α, δεν μπορεί να δει αυτό το φορτηγό, άρα πρέπει να εννοεί

να μετακινήσω το μπλε φορτηγό,» που είναι το πάνω φορτηγό

από την δική του οπτική. Αν θέλετε το πιστεύετε,

κανονικοί, υγιείς, έξυπνοι ενήλικες σαν κι εσάς κάνουν λάθος

κατά πενήντα τοις εκατό κάθε φορά σε αυτό το είδος δοκιμασίας.

Μετακινούν το λευκό φορτηγό αντί για το μπλε.

Δίνουμε, λοιπόν, αυτή την εργασία σε εφήβους και ενήλικες

κι έχουμε επίσης μια συνθήκη ελέγχου

όπου δεν υπάρχει υπεύθυνος, αντι αυτού δίνουμε έναν κανόνα στους ανθρώπους.

Τους λέμε, εντάξει, θα κάνουμε το ίδιο πράγμα

αλλά αυτή τη φορά δεν υπάρχει υπεύθυνος. Αντιθέτως θα πρέπει

ν' αγνοήσετε τα αντικείμενα με το γκρίζο φόντο.

Θα δείτε ότι είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα, μόνο που

όταν δεν υπάρχει υπεύθυνος απλώς θα πρέπει να θυμούνται

να εφαρμόζουν αυτόν τον κατά κάποιο τρόπο αυθαίρετο κανόνα,

ενώ όταν υπάρχει υπεύθυνος, πρέπει να θυμούνται

να λαμβάνουν υπόψη την δική του οπτική

για να κατευθύνουν την συμπεριφορά τους.

Λοιπόν, αν σας δείξω το ποσοστό των σφαλμάτων

σε μια μεγάλη αναπτυξιακή έρευνα που κάναμε,

είναι μια μελέτη που κυμαίνεται σε ηλικίες από επτά έως την ενηλικίωση,

και δείτε το ποσοστό σφαλμάτων

στην ομάδα ενηλίκων και στις δύο καταστάσεις,

έτσι η γκρίζα είναι η κατάσταση με τον υπεύθυνο και βλέπετε

ότι οι ευφυείς ενήλικες σφάλουν κατά 50 τοις εκατό

ενώ κάνουν πολύ λιγότερα σφάλματα

όταν δεν υπάρχει υπεύθυνος, όταν απλώς πρέπει

να θυμηθούν εκείνο τον κανόνα ν' αγνοούν το γκρίζο φόντο.

Εξελικτικά, αυτές οι δύο καταστάσεις εξελίσσονται

με ακριβώς τον ίδιο τρόπο. Στο τέλος της παιδικής ηλικίας

μέχρι και την μέση εφηβεία, υπάρχει κάποια βελτίωση.

Με άλλα λόγια υπάρχουν λιγότερα σφάλματα, και στις δύο δοκιμασίες,

και στις δύο καταστάσεις.

Όμως όταν συγκρίνετε τις δύο τελευταίες ομάδες,

την ομάδα μέσης εφηβείας και την ομάδα ενηλίκων

τα πράγματα αποκτούν πραγματικό ενδιαφέρον, επειδή εκεί

δεν υπάρχει συνεχόμενη βελτίωση στο σενάριο που δεν υπάρχει υπεύθυνο.

Με άλλα λόγια, αυτό που χρειάζεται να κάνετε για να

θυμόσαστε τον κανόνα και να τον εφαρμόζετε φαίνεται να έχει αναπτυχθεί πλήρως

μέχρι την μέση της εφηβείας, ενώ, αντιθέτως,

αν δείτε τις δύο τελευταίες γκρίζες μπάρες, υπάρχει

αξιοσημείωτη βελτίωση στο σενάριο με τον υπεύθυνο

μεταξύ μέσης εφηβείας και ενηλικίωσης, κι αυτό σημαίνει

ότι η ικανότητα να λαμβάνεις υπόψη την άποψη κάποιου άλλου

προκειμένου να καθοδηγήσεις μια συνεχιζόμενη συμπεριφορά,

πράγμα που, παρεμπιπτόντως, κάνουμε διαρκώς στην ζωή μας,

εξακολουθεί ν' αναπτύσσεται από την μέση μέχρι το τέλος της εφηβείας.

Αν έχετε λοιπόν έναν έφηβο γιο ή μια έφηβη κόρη

και μερικές φορές νομίζετε ότι έχουν πρόβλημα να δουν την

άποψη των άλλων, έχετε δίκιο. Έχουν. Και αυτός είναι ο λόγος.

Μερικές φορές γελάμε με τους εφήβους.

Τους διακωμωδούμε, μερικές φορές τα ΜΜΕ φτάνουν ακόμα και να τους δαιμονοποιούν

για την συνηθισμένη εφηβική συμπεριφορά τους. Παίρνουν ρίσκα,

μερικές φορές έχουν εναλλαγές στην διάθεσή τους, έχουν επίγνωση του εαυτού τους.

Έχω μια πραγματικά πολύ καλή ιστορία για ένα φίλο μου

που είπε ότι αυτό που παρατηρούσε πιο έντονα

στις έφηβες κόρες του πριν και μετά την εφηβεία

ήταν το πόσο αμήχανα αισθάνονταν μπροστά του.

Είπε «Πριν την εφηβεία, αν οι δυο κόρες μου

έκαναν φασαρία σ' ένα μαγαζί, τους έλεγα

«Έι, σταματήστε την φασαρία και θα σας τραγουδήσω το αγαπημένο σας τραγούδι»

κι αμέσως σταματούσαν και τους τραγουδούσε

το αγαπημένο τους τραγούδι. Μετά την εφηβεία, αυτό έγινε απειλή.

(Γέλια)

Η ιδέα και μόνο να τραγουδάει δημοσίως ο μπαμπάς τους

ήταν αρκετό για να συμμαζευτούν.

Έτσι συχνά ο κόσμος ρωτάει

«Μήπως η εφηβεία είναι κάτι που συμβαίνει μόνο τώρα τελευταία;

Μήπως είναι κάτι που πρόσφατα εφηύραμε στην Δύση;»

Η απάντηση είναι πως μάλλον όχι. Υπάρχουν πολλές περιγραφές

της εφηβείας στην ιστορία που φαίνονται

παρόμοιες με τις περιγραφές που χρησιμοποιούμε σήμερα.

Υπάρχει μια διάσημη ρήση του Σαίξπηρ από την «Χειμωνιάτικη Ιστορία»

όπου κάνει την εξής περιγραφή της εφηβείας:

«Θα θελα να μην υπήρχε ηλικία ανάμεσα στα δέκα και

είκοσι τρία, ή το ενδιάμεσο να το πέρναγε η νιότη κοιμισμένη,

γιατί αυτό που κάνουν σε αυτό το διάστημα, είναι να αφήνουν έγκυες τις κοπέλλες ελαφρών ηθών,

να αδικούν την γερουσία, να κλέβουν και να τσακώνονται». (Γέλια)

Έπειτα συνεχίζει και λέει «Αφού το είπα αυτό, μόνο

τα μυαλά που βράζουν, των δεκαεννιάχρονων και των εικοσιδυάχρονων

θα μπορούσαν να κυνηγάνε με τέτοιο καιρό» (Γέλια)

Πριν από σχεδόν 400 χρόνια, ο Σαίξπηρ παρουσίαζε τους εφήβους

με τρόπο που μοιάζει πολύ με τον τρόπο που τους

παρουσιάζουμε σήμερα, αλλά σήμερα προσπαθούμε να καταλάβουμε

την συμπεριφορά τους ερμηνεύοντας τις υπόγειες αλλαγές

που πραγματοποιούνται στο μυαλό τους.

Έτσι για παράδειγμα, πάρτε την ανάληψη ρίσκου. Ξέρουμε ότι οι έφηβοι

έχουν την τάση να παίρνουν ρίσκα. Πράγματι.

Παίρνουν περισσότερα ρίσκα από τα παιδιά ή τους ενήλικες,

και είναι πιο επιρρεπείς σε αυτό

όταν είναι με τους φίλους τους. Υπάρχει μια σημαντική τάση

ανεξαρτητοποίησης από τους γονείς

καθώς και μια τάση εντυπωσιασμού των φίλων στην εφηβεία.

Τώρα όμως προσπαθούμε να κατανοήσουμε αυτό σε σχέση

με την ανάπτυξη ενός μέρους του εγκεφάλου που λέγεται μεταιχμιακό σύστημα,

οπότε θα σας δείξω το μεταιχμιακό σύστημα με κόκκινο

στην διαφάνεια πίσω μου, καθώς και σε αυτόν τον εγκέφαλο.

Το μεταιχμιακό σύστημα βρίσκεται βαθιά μέσα στον εγκέφαλο,

και σχετίζεται με πράγματα όπως η επεξεργασία των συναισθημάτων

και η διαδικασία της ανταμοιβής. Σου δίνει το ανταποδοτικό συναίσθημα

του να κάνεις διασκεδαστικά πράγματα, συμπεριλαμβανομένης της ανάληψης κινδύνων.

Σε κάνει να σου αρέσουν τα ρίσκα.

Αυτή η περιοχή, οι περιοχές μέσα στο μεταιχμιακό σύστημα,

βρέθηκε ότι είναι υπερευαίσθητη στο ανταποδοτικό

συναίσθημα της ανάληψης κινδύνων στους εφήβους σε σύγκριση με τους ενήλικες,

και ταυτόχρονα, ο προμετωπιαίος φλοιός,

που βλέπετε με μπλε στην διαφάνεια εδώ,

που μας αποτρέπει από τους υπερβολικούς κινδύνους,

βρίσκεται σε εξελικτική διαδικασία στους εφήβους.

Άρα η έρευνα στον εγκέφαλο έχει δείξει ότι ο εγκέφαλος των εφήβων

υφίσταται μια πραγματικά βαθιά ανάπτυξη,

και αυτό έχει επιπτώσεις στην εκπαίδευση, στην αποκατάσταση,

και στην παρέμβαση. Το περιβάλλον, συμπεριλαμβανομένης της διδασκαλίας,

μπορεί και διαμορφώνει την ανάπτυξη του εγκεφάλου του εφήβου,

παρ'όλα αυτά όμως μόλις πρόσφατα αρχίσαμε να παρέχουμε

εκπαίδευση στους εφήβους στην Δύση.

Και οι τέσσερις παππούδες μου, για παράδειγμα, άφησαν το σχολείο

στις αρχές της εφηβείας τους. Δεν είχαν επιλογή.

Το ίδιο συμβαίνει ακόμα για πάρα πολλούς εφήβους

σε όλο τον κόσμο σήμερα. Σαράντα τοις εκατό των εφήβων

δεν έχουν πρόσβαση στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Ωστόσο, αυτή είναι η περίοδος της ζωής όπου ο εγκέφαλος είναι

ιδιαίτερα ευπροσάρμοστος και εύπλαστος.

Είναι μια φανταστική ευκαιρία για μάθηση και δημιουργία.

Άρα αυτό που μερικές φορές μοιάζει με πρόβλημα

με τους εφήβους - αυξημένη ανάληψη κινδύνων, ελλειπής έλεγχος της παρορμητικότητας

αυτοεκτίμηση - δεν θα πρέπει να στιγματίζεται.

Ουσιαστικά αντικατοπτρίζει τις αλλαγές στον εγκέφαλο που δίνουν

μια άριστη ευκαιρία για μόρφωση

και κοινωνικοποίηση. Ευχαριστώ. (Χειροκρότημα)